Prakseri sondro frede, alasani abi bigin nanga tere!

Krofaya

{Sranantongo}

Krofaya Kromanti, wan totropkin na wan dyadya blaka-uma di kumbat’tei beri, a yari 1954, ini Sranan. En m’ma nanga p’pa ben abi makandra aiti pkin. Fo uma nanga fo man. M’ma nanga p’pa no de na libi moro, so owktu en moro bigi brada Kenneth. Kenneth dede wantu mun baka di a tapu siksitenti-afeifi yari. Krofaya ben abi wantentinaseibi yari di a doro Ptata. Krofaya Kromanti a no a nen di en bigisma dopu en. En èkte nen na Marva Biekman. Krofaya feni, na wan sraften-nen. Datmeki a kenki  a nen di a bigin skrifi powema nanga switi tori,  ini en kumbat’teitongo.  A nen, no abi nowan enkri dipbere denki. Krofaya teki a nen, fu di a e lolo switi ini en mofo. Sensi Krofaya sabi ensrefi, a lobi en tongo. A ben de wandei di wantu uma seti wan konmakandra fu suku wanfasi, fa wi mu opo unsrefi, sorgu taki wi no tron trawan futuboi. Prati koni. A pisten,  heri grontapu ben b’bari fu uma-manspasi. Na a dei, Krofaya syi taki a abi talênti fu skrifi powema ini en kumbat’teitongo. Someni tenti yari Krofaya e skrifi powema. A e skrifi den, a e kibri den. Ne ini a yari 2013 a teki prati na a Sranantongo skrifiwortustrei fu Double7fm ini Damsko. Krofaya tron, di fu tu.  A yurten Krofaya bigin skrifi buku, spesrutu ini Sranantongo. So a ben pramisi ensrefi, feifi yari langa, ala yari a sa skrifi wan buku. Tangi fu a Bigiman di e waki en aladei, a hori a pramisi. Ini 2020 Krofaya skrifi en di fu siksi buku. Efu alasani e waka fa Krofaya wani, dan ini 2023 en di fu seibi buku sa kon na doro. Krofaya no e skrifi a tongo afmofofasi (fonetisch). Krofaya feni dati, taki nanga skrifi na tu difrenti sani. Ete a no e ferakti nowansma di wani skrifi en afmofofasi.  Nomo te wansma aksi fu skrifi wan pisi afmofofasi, bika disleksi e trobi en, Krofaya e skrifi en so. Krofaya konsekwens ini a skrifi. A no e gebroiki 'y 'ini wortu soleki dey. Gi Krofaya na 'dei'.

Krofaya no e kari ensrefi Sranantongosabi-uma. A e du muiti fu leri sabi a dipbere fu a tongo.  Te yu sabi a tyori fu a tongo, te fu kba yu e leri fa fu sasi wortu.  A no dorodoro heiskoro-denki de fanowdu fu grabu a tongo.  Ala tongo  abi en fasi,  na libisma e meki wan tongo, fu tron wan lespeki tongo. Sofasi, Krofaya  e du muiti fu a tongo no lasi, muiti fu hei a tongo. Krofaya lobi sasi wortu fu meki wortu.  A e prati den wortu nanga trawan. Wawanleisi sma wani sabi fa a e du kon na tapu a spesrutu wortu. Fu taigi tru, sonleisi ensrefi no sabi. Awansi sma no e lobi den wortu di a e meki, a no abi trobi a e tan prati den. Ondro a kapitri "WORTU STIMOFO" yu kan switi yu ai nanga den wortu.     

{Nederlands}

Krofaya Kromanti is een zelfbewuste zwarte vrouw, een kind van nazaten, geboren 1954 in Suriname. Zij komt uit een gezin van 8 kinderen. Ouders en een oudere broer zijn overleden. Haar doopnaam is Marva Biekman. Tijdens een vrouwen bijeenkomst ontdekte Krofaya, dat zij talent had gedichten te schrijven. Gedichten schreef zij  en bewaarde die. Van jongs af is zij gecharmeerd van het Sranantongo. In 2013 nam zij deel aan het Sranantongo dictee van Double7fm. Zij werd tweede. Vanaf dat moment is zij zich nog meer gaan verdiepen in het Sranantongo. In 2014 verscheen haar eerste in het Sranantongo geschreven roman. Het moment was aangebroken, zij beloofde zichzelf om gedurende vijf jaar elk jaar een boek te schrijven. Dankzij de Almachtige is het haar gelukt. In 2020 verscheen haar zesde boek. In 2023 hoopt zij haar zevende boek uit te brengen. Krofaya schrijft niet fonetisch. Zij schrijft volgens de laatste spelling.  Desalniettemin verafschuwt zij niemand die fonetisch schrijft of woorden niet voluit schrijft. Op verzoek is zij wel bereidt voor personen die dyslectisch zijn fonetisch te schrijven. Krofaya gebruikt consequent de ‘i’ en niet de ‘y ‘ Berichten van anderen die de ‘y ‘gebruiken verandert zij niet. Wel verandert zij de woorden die niet juist zijn geschreven.

Ofschoon zij aan de weg timmert noemt zij zich geen Sranantongo-deskundige. Zij is vooral geïnteresseerd in de oorsprong, de ingewanden, van de woorden van de taal. Krofaya zegt als je de geheime trucjes van de taal kent, weet je beter hoe de woorden te onderzoeken. Daarom moeten nieuwe woorden niet als een vreemde taal klinken, maar klinken als de taal van het land. Daar heb je geen hogere wiskunde voor nodig, denkt zij.

Er wordt weleens aan haar gevraagd hoe zij aan de woorden komt. Dat weet zij soms ook niet. Hoe dan ook, zij deelt de woorden, ook al valt het niet bij een ieder in goede aarde. Onder het kopje “WORTU STIMOFO” vind je veel van die woorden.

1. KROFAYA / KORFAYA
{Sranan}

Mi e memre di mi ben yongu fa mi bigisma ben seni un fu go bai krofaya, na a blakaman- wenkri na skoinsi.  Fosten tapu korpatu nyan ben bori. Te mi m’ma efu wan fu unu ben wai krofaya, wan moi sortu redi, blaw faya ben de fu syi. Sonleisi a faya ben spiti, dan yu e dyompo go nanga baka. Yu ben musu fu abi a anu nanga koni, sabi a tyori, fu bori na tapu a korpatu. Mi ben feni a nyan san bori na tapu korpatu moro switi, moro di fu onfu. Spesrutu a smeri fu den difrenti sortu moks’aleisi ben tigri nyansaka.
Anitriberi, ben e meki mi mofo lon watra wantenwanten. Bifo un ben go na skoro un bere span fu na anitriberi. Te moni no ben de, efu te borgu no ben man borgu moro, wi ben teki udu leki krofaya.

A smoko fu na udu, no ben switi gi noso nanga ai.
Now di mi kon bigi, now di mi e kari misrefi ‘Krofaya’ mi kon sabi taki krofaya na a kbapisi fu udu di no bron krinkrin.  Sabiman taki; fu meki a udu tron krofaya, yu mu wroko a udu. A udu mu faya tapu wan spesrutu fasi, sote taki soso pkinso oksi e moksi.  Dan a moro bigi pisi fu na udu no e bron gwe, ete den frafra komponenti e dampu gwe. Kontrari udu, di abi difrenti fromu molekul, krofaya na lalalala karbon (koolstof).
Krofaya e bron moro bun, moro udu. Krofaya drei,  udu tyari watra di gersi dek’foktu (sap). Kontrari (in tegenstelling tot) udu, yu kan mara krofaya. Wawanleisi mi e angri na a ten di korpatu nanga krofaya ben de wan.

– Houtskool
{ Nederlands}

Ik herinner mijn jonge jaren, hoe mijn ouders mij stuurde om houtskool te kopen in de winkel op de hoek. De winkel was toen van een Afro familie. Vroeger werd er op een koolpot gekookt. Tijdens het waaien van de houtskool waren er mooie roodblauwe kleuren zichtbaar. Hoe mooier de kleuren hoe lekkerder het eten. Het was een hele kunst om op de koolpot te koken.
Het eten gekookt op een koolpot was veel lekkerder dan op een gasoven. 
De geur van de verschillende eenpansgerechten streelde de geest diep tot in haar poriën. Van anitriberi, {letterlijk vertaalt: ‘hernhutters begrafenis’} {een wit gerecht met bakkeljauw en olie} liep het water, alleen al door de geur die het verspreidde je spontaan in de mond.

Van de anitriberi had je de hele dag geen honger. Een krachtig, machtig doordacht gerecht.

Als het geld op was om krofaya te kopen, en de mogelijkheden tot lenen uitgeput, gebruikten wij stukjes hout.  Je proefde het verschil meteen. De geur van het gebrand hout was een aanslag op neus en ogen.
{ Wikipedia….Houtskool, ontleent zijn betekenis aan de ontleding van hout. Het gaat om een bewerking waarbij hout wordt verhit op een zodanige wijze dat slechts een beperkte hoeveelheid zuurstof kan toetreden. Het grootste deel van het hout verbrandt dan niet en de vluchtige bestanddelen verdampen. In tegenstelling tot hout, dat uit complexe moleculen bestaat, is houtskool nagenoeg zuiver koolstof.
Houtskool is een veel gelijkmatigere stof dan hout en het brandt beter. Het is droog, terwijl hout dikwijls water bevat in de vorm van sap. In tegenstelling tot hout kan houtskool tot poeder vermalen worden}. Soms verlang ik naar de tijd toen houtskool en koolpot één waren.

2. KROMANTI
{Sranantongo}

Kromanti efu Kromantitongo na wan Afro-Sranan Wintitongo. Spesrutu den
Marron fu Sranan sabi a tongo. A rutu fu na kromanti fokabuleri/ wortubuleri/ wortugudu, kmopo fu a Akan-lingwafamiri, wan tongogrupu nanga a srefi fostenhistoria.
Kromanti a no wan tongo di yu e taki aladei. Ini wintiprei sma e taki kromanti te a yeye fu na winti de na den tapu. Kromanti na wan prenspari pisi fu na kulturu fu  a Afro-Sranan wintibribi. Wan denk’sistema nanga a gronprakseri taki sili nanga yeye no e libi soso ini libisma nanga meti, ma owktu ini pransun, ston, dondru, bergi, se nanga somoro

{Nederlands}

Uit Wikipedia: Kromanti of 'Kromanti tongo' is een Afro-Surinaamse, rituele geheimtaal. Ze is vooral bekend onder de Marrons van Suriname.
Het Kromanti-vocabulaire (woordenschat/ tango/ ) vindt zijn oorsprong in de Akan-taalfamilie.
 Kromanti is geen levende taal; ze wordt met name gebezigd tijdens de winti-prei, wanneer de spreker of ingewijde in trance is. Kromanti is een belangrijk onderdeel van de traditionele Afro-Surinaamse Winti, een animistische religie.
Het animisme is een filosofisch-religieus denksysteem met als basisovertuiging het idee dat zielen of geesten niet alleen bestaan in mensen en dieren, dat maar ook in planten, stenen of natuurlijke en geografische fenomenen zoals donder, bergen en rivieren.}
Foto 1. Wikipedia. Marron famiri
Foto 2. Wikipedia. Wintipriester. Prenki: Sylvia de Groot
Foto 3. Krofaya nanga Okomfo fu kondre Dorenia Babel
Foto 4. Illustratie Krofaya (2019)
Foto 5. Krofaya nanga Okomfo fu kondre Dorenia Babel (jule 2022, Aga)

Zoek

Zoek